GAZİANTEP KASTELLERİ
Kasteller Gaziantep su mimarisinin eşsiz yapılarıdır. Anadolu Türk Mimarisinde sadece Gaziantep'te bulunan kastel yapıları evlerin su ihtiyacını karşılayabilmek için yapılmıştır. Su dağıtım sistemi livaslar aracılığıyla sağlanmıştır.
Ortak kullanım alanları ve ortak kullanım yapılarının varlığı uygarlığın en önemli işaretidir. Kastel yapıları bu yönü ile önemlidir. Kasteller, halkın ortak kullanımı için yapılmış, birleşik kaplar ilkesi ile çalışan, birbirine temiz su kanalları ile bağlı, halka açık ücretsiz yıkama ve yıkanma yapılarıdır.
Gaziantep yöre mimarisinde yapılmış olan kasteller çeşitli devirlere ait yapılardır.
Pişirici Kastel ve Mescidi 13. yy Kozluca Kasteli 16. yüzyıla tarihlenen yapılardır. Her iki kastelinde yapılış amacı evlerin su ihtiyacını gidermektir. Temiz su ile kirli su birbirinden ayrı haznelerden akmaktadır. Pişirici Kasteli daha büyük bir ölçüde planlanmıştır. Yapılarda kesme taş kullanılmıştır. Sivri kemerli açıklıklara hela bölümü yerleştirilmiştir. Kozluca Kasteli havuzu tek, Pişirici Kasteli havuzu çift haznelidir. Her iki yapınında kitabesi mevcut değildir.
Evler su ihtiyacını karşılayabilmek için livaslar üzerine yapılır ve bu evlerden livaslara kuyular açılırdı. Bu kuyular hem su ihtiyacını karşılamak hem de yazın sıcaktan bozulacak erzakların kuyulara sarkıtılarak bozulmaması için kullanılırdı. Ayrıca genel olarak cami altlarından geçen su kanallarının belli bir noktasına yüzeyden 30-40 merdivenle inilen ve adına Kastel denilen; içinde tuvaleti, yıkanma yeri, dinlenme ve abdest alma yerleri, hanımların çamaşır ve yün yıkama mekanları ve bazılarında namaz kılma alanlarının da (mescit) bulunduğu genişçe mağaramsı boşluklar oluşturulmuştur. Bu saydığımız fonksiyonel özellikleri bulunan mekanlar Gaziantep Kastellerinin ortak özellikleridir.
Kasteller sade ve gösterişsiz yapılarına rağmen ilk günden, evlerin modern manada şehir içme suyuna kavuştuğu ve çeşmelerin yapıldığı tarihe kadar önemini korumuştur. Ata yadigarı ve su mimarisinin eşsiz örneklerinden olan bu kastellerden 5-6 tanesi çeşitli sebeplerle yok olmuş, günümüze kadar gelenler ise;
1- Şeyh Kasteli
2- İhsan Bey Mescidi ve Kasteli
3- Pişirici Mescidi ve Kasteli
4- İmam-ı Gazali Kasteli
5- Ahmet Çelebi Kasteli
6- Kozluca Kasteli’dir.
ŞEYH KASTELİ
Vakfiyesine göre 1563 yılında yapılmıştır. Camii halk arasında daha çok Şıh Camii olarak bilinir. Gaziantep’teki en önemli külliyelerden biridir. Avlusunda merdivenlerle inilen bir kastel bulunmaktadır. Abdest alınıp ibadet yapılan ve aynı zamanda dinlenmek için kullanılan kastele iniş iki yöndendir. Kastel girişinde iki adet kare havuz ve özgün su kanalları bulunmaktadır
Cami avlusunun doğu kanadında bulunan bu kastele kuzey ve güneydeki 11 ve 12 basamaklı merdivenden ulaşılır. Kemer gözünün 1.20m.lik kısmı, avlu seviyesinden yukarı da kalan bu haliyle kısmen yer altında bulunan kasteller grubuna girmektedir. Kastel ortada “L” şeklindeki büyük bir ayak ile bunun batısında dikdörtgen planlı küçük bir paye üzerine oturan tonoz örtülü mekânlardan meydana gelmektedir.
Güneydeki girişten kastele girdikten sonra batı tarafta, üzeri tonoz örtülü havuz bulunmaktadır. Bu havuzun kuzeyinde ise, ikinci bir havuza da yer verilmiştir. Bu havuzda ise, su akıntısı günümüzde bulunmamakta olup üzeri açıktır.
Girişin doğusunda kalan kısım da ise, abdest musluklarına ve helalara yer verilmiştir. Yine bu mekânların üzeri de tonozlarla örtülmüştür. Bu kısım da hem helaların önünde hem de içinde havalandırma boşlukları açılmış, bu boşluklardan hava akımı sağlanmaya çalışılmıştır.
Son onarımlarla birlikte daha orijinal bir görüntüye kavuşturulan kastelin üst tarafında bulunan din görevlileri odaları kaldırılmıştır. Ayrıca güney cephesinde bulunan iki renkli taş işçiliğiyle yapılmış geometrik şekiller kaldırılmış, düzgün kesme taşla tekrar ele alınmıştır. 2008 yılı içerisinde Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restorasyonu yapılmıştır.